حسن فرزند علی و فاطمه دختر محمد در ۱۵ رمضان (ماه تولد مورد اختلاف است) سال سوم هجری قمری در مدینه بدنیا آمد. نام او حسن به معنای خوب و نیکو است در بعضی مدارک ذکر شده نام او از ریشه عبری شبر است. علی مایل بود نام وی را حرب بگذارد اما محمد اسم حسن را بر او گذاشت. محمد به خاطر تولد حسن، گوسفندی قربانی نمود و گوشتش را میان فقرا تقسیم نمود. همچنین فاطمه در هنگام تولد حسن و حسین، موهای سرشان را تراشید و موها را فروخت و در ازای وزنشان نقره گرفت و نقرهها را صدقه داد. کنیه او ابومحمد است و او را با القابی چون مجتبی، تقی، زکی، سید، سبط، سبط اکبر میخوانند. یعقوبی مدعی شدهاست که او دوبار تمامی دارایی و سه بار نصف اموال خویش را به اعراب مسلمان نیازمند بخشید. لقب مجتبی که توسط طرفدارانش به وی اطلاق میشود، اشاره به بخشندگی وی دارد.
دانشنامه اسلام مینویسد با اینکه حسن تنها ۷ سال اول عمرش را با پدربزرگش محمد گذراند، اما بعضی از سخنان و اعمال وی را بعدها به یاد داشت. مثل نمازهایی که محمد به وی تعلیم داد[۴] و لحظهای که محمد خرمای صدقهای که حسن بر دهان گذاشته بود را از دهانش درآورد و به انبار اموال صدقه بازگرداند. زیرا محمد خوردن اموال صدقه را برای خانوادهاش ناخوشایند میداشت. اکثر روایات، حتی روایات موجود در کتب اهل سنت، نشان دهندهٔ علاقه محمد به نوهاش است. نه تنها سخنانش، بلکه داستانهایی جالب نیز حاکی از این دوست داشتن است. محمد حسن را بر پشتش و زانوانش قرار میداد و نافش را میبوسید.روزی محمد بر منبر در حال صحبت با مردم بود و ناگاه دید که حسن به علت لغزش روی لباسش بر زمین افتاد، با دیدن این موضوع، محمد از منبر پایین آمد و حسن را برگرفت. سپس محمد به مردم گفت که فرزندان و اموال محک و آزمایشی (فتنه) برای آنها هستند. نمونهای دیگر را میتوان از لحظهای نام برد که حسن از دوش پدربزرگش در حالی که در سجده نماز بود بالا رفت و محمد اجازه داد که حسن بر دوشش بماند. از این گذشته برای اثبات علاقه محمد به نوههایش، شیعیان از حدیثی نام میبرند که محمد در آن حسن و حسین را سرور جوانان اهل بهشت مینامد. با این حال مروان بن حکم بر سر صحت این حدیث بحث و مجادله داشت.حسن در روایات شبیه ترین کس از لحاظ چهره به محمد دانسته شدهاست.[۴] از همهٔ اینها مهمتر، میتوان به زمانی اشاره کرد که محمد، علی و فاطمه و حسن و حسین را زیر عبای خود گرفت و آنها را اهل بیت نامیده و بیان داشت که اینها از هر گونه گناه و آلودگی پاک هستند.