^{آنچه در این چهارده درس گفته شد، حاصل تجربیات شخصی نگارنده و نیز نکاتی بود که از سخنان اساتید حفظ قرآن و نیز منابع تألیف‌شده در این موضوع به دست آمده است. امید که مورد استفاده مشتاقان حفظ کلام وحی قرار گیرد و به سهم ناچيز خود، راهنماي آنان براي پيمودن هرچه بهتر مسير حفظ قرآن باشد. البته مي‌پذيريم كه همه مباحث مرتبط با حفظ قرآن در اين نوشته مختصر نيامده، اما كوشيده‌ايم در عين رعايت اختصار، به مباحث اصلي و مورد نياز اشاره كنيم.}

^{اين مجموعه را با بیان دعایی که پیامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) برای فراموش نکردن قرآن به امیرمومنان علی (علیه السلام) تعلیم فرمود به پایان می‌بریم:}

^{«اللهمّ ارْحَمْني بِتَركِ مَعاصيكَ اَبداً ما اَبْقَيْتَني، وَارْحَمْني مِنْ تَكَلُّفِ ما لايَعْنيني، وَارْزُقْني حُسْنَ النَّظَرِ فيما يُرْضيكَ عَنّي، وَ اَلْزِمْ قلبي حِفظَ كتابِكَ كَما عَلَّمْتَني، وارْزُقْني اَنْ اَتْلُوَهُ عَلَى النَّحْوِ الّذي يُرْضيكَ عَنّي. اَللهمَّ نَوِّرْ بِكتابِكَ بَصري، واشْرَحْ بِهِ صدري، وَ اَطْلِقْ بِهِ لساني، وَاسْتَعْمِلْ بِهِ بدني، وَ قَوِّني بِهِ عَلى ذلكَ وَ اَعِنّي عليه، اِنّه لا يُعينَ عليهِ اِلاّ اَنْتَ، لا الهَ اِلاّ اَنتَ.»:[1]}

آنچه تاكنون گفتيم بيان نكاتي كلي و اساسي براي علاقمندان به حفظ قرآن كريم بود. بجاست كه پيش از پايان دادن به بحث، يك برنامه عملي ساده را نيز براي اين كار پيشنهاد كنيم. البته تأكيد مي‌كنيم كه هدف ما صرفاً بيان يك نمونه كوچك است تا راهنمايي براي عزيزان علاقمند به حفظ قرآن باشد و آنان را در برنامه‌ريزي هرچه بهتر و دقيق‌تر براي اين كار ياري رساند.[1] پيش از بيان اين برنامه، بد نيست بار ديگر به برخي از نكاتي كه در مطالب پيشين گفتيم اشاره‌اي داشته باشيم:

* گفتيم كه براي آغاز كار حفظ، پيش از هر چيز بايد يك «مصحف حفظ» ـ با توجه به ويژگيهايي كه قبلاً بيان شد ـ تهيه كنيد.

* پيشنهاد ما اين بود كه كار خود را از حفظ جزء سي‌ام (از سورة‌ ناس به سوره نبأ) آغاز كنيد و پس از آن به حفظ قرآن از ابتدا اقدام نماييد.

* در ماههاي اول (دو تا سه ماه اول)، حجم محفوظات جديد شما در هر روز، از «نيم‌صفحه» تجاوز نكند. سپس اين ميزان را به يك صفحه افزايش دهيد و تا پايان هم به اين روند پايبند باشيد.

* سعي كنيد همواره با يك برنامه معتدل پيش برويد. به اين منظور برنامه حفظ قسمتهاي جديد، تنها در 5 روز هفته انجام گيرد و دو روز ديگر (مثلاً پنجشنبه و جمعه) را به مرور و تثبيت محفوظات پيشين و استراحت و تفريحات سالم اختصاص دهيد.

* نكته مهم ديگر كه به ويژه براي برنامه‌ريزي و زمانبندي حفظ و مرور به شما كمك مي‌كند اين است كه بدانيد: در اوايل كار حفظ، اختصاص دادن «يك ساعت» در شبانه‌روز براي حفظ و مرور محفوظات كافي به نظر مي‌رسد؛ اما به مرور زمان و با افزايش حجم محفوظات، بايد اين زمان را به تدريج افزايش دهيد و در نهايت به 2 ساعت در روز برسانيد. البته توجه داشته باشيد كه اين زمان (مثلاً دو ساعت) نبايد در يك نوبت لحاظ شود؛ بلكه سعي كنيد در چهار زمان نيم‌ساعته كارهاي مربوط به حفظ و مرور روزانه خود را برنامه‌ريزي كنيد.[2]

* به تجربه براي حافظان ثابت شده است كه همه آنها پس از خو گرفتن با حفظ قرآن، مي‌توانند به راحتي و با توجه به ديگر مشغله‌ها و فعاليتهاي روزمره، براي حفظ خود نيز برنامه‌ريزي كنند. بنابراين اگر در ابتدا كمي در اين كار با سختي مواجه شديد نگران نشويد و همواره به عنايات خداوند و كرامت قرآن دلگرم باشيد. اگر در چند ماه اول با سختيهاي حفظ قرآن مدارا كنيد، بي‌ترديد پس از آن به راحتي و در كنار ديگر فعاليتهاي روزمره به كار حفظ و مرور محفوظات نيز خواهيد پرداخت.

شكي نيست كه شرط اوليه موفقيت در هر فعاليتي اهتمام به برقراري نظم در آن است و تا زماني كه فرد كارهاي خود را در چارچوب يك برنامه منظم دنبال نكند به نتيجه مطلوب نخواهد رسید. حفظ قرآن نيز از اين قاعده مستثني نيست و موفقيت و وصول به نقطه كمال در آن، وابسته به وجود نظم و برنامه‌ریزی در مجموعه این امر مقدس است. از آنجا که در حفظ قرآن كار اصلي به عهده حافظه انسان است، برقراري نظم موجب افزايش فوق‌العاده كارايي حافظه خواهد شد. اين سخن را يافته‌هاي روان‌شناسي نيز تأييد مي‌كند. به گفته يكي از روان‌شناسان: «با وجود نظم، حافظه مي‌تواند بدون اشكال حفظ كند و با كمي تلاش مقدار باور نكردني از افكار و وقايع را مجددا يادآوري نمايد؛ اما بدون نظم حافظه توانايي حفظ كردن را از دست مي‌دهد.» [1] تجارب شخصي حافظان نيز مؤيد اين نكته است و حتي مي‌توان ميزان توفيق هر حافظي را به اندازه توجه او به مقوله نظم دانست. اگر بپرسيد: «نظم در كدام مراحل و مباحث حفظ مطرح است؟» پاسخ مي‌دهيم: «در تمامي آنها و از ابتدا تا انتهاي روند حفظ.»

از «مصحف حفظ» آغاز مي‌كنيم. پيشتر هم گفتيم كه حافظ بايد بكوشد از آغاز تا پايان كار حفظ خود، از يك مصحف واحد استفاده كند. زمانهايي كه حافظ در آنها به حفظ جديد مي‌پردازد بايد زمانهاي ثابتي از شبانه‌روز باشد (مثلاً پس از خواب شبانه و در آغاز روز). اوقات مرور او هم بايد حتي الامكان اوقاتي ثابت و مطابق با يك برنامه جامع و كامل باشد و در اين برنامه، زمانهاي ثابتي را براي هر يك از اقسام سه‌گانه مرور (كوتاه‌مدت، ميان‌مدت و بلندمدت) اختصاص دهد. همچنین مطلوب آن است که حافظ در حد توان در مکان ثابتی کار حفظ و مرور خود را انجام دهد. ميزان محفوظات جديد او هم در هر نوبت بايد مقداري ثابت و مشخص باشد (مثلا نيم‌صفحه يا يك صفحه در روز). به میزانی که در موارد فوق اختلال ایجاد شود، کیفیت کار حفظ نیز افت خواهد کرد. برای نمونه اگر فرد یک روز پس از خواب شبانه دو صفحه حفظ کند و در روز دیگر در میانه روز یا شب به حفظ جدید یک صفحه بپردازد کار خود را دچار اختلال کرده و در نتیجه حفظ و بازیابی بعدی محفوظات را برای حافظه خود مشکل نموده است.

پرهيز از افراط و تفريط و حاكم كردن تعادل نیز در هر كاري لازم و ضروري است و گرفتار شدن در دام تندروي يا كندروي، نه تنها شخص را در رسيدن به اهداف مد نظر خود ناكام مي‌گذارد، بلكه ممكن است خسارت و صدمات سنگيني نيز به او وارد آورد. در امر مقدس حفظ قرآن هم توجه به «اصل تعادل» و تلاش در جهت حاكم كردن آن در روند كار از اهميت بسيار بيشتري برخوردار است و دليل اين اهمیت نیز آن است كه صدمات ناشي از افراط يا تفريط در تعامل با قرآن، صدماتي سنگين و گاه جبران‌نشدني است. بسيار ديده شده است كه افرادي با شور و علاقه فراوان حفظ قرآن را آغاز مي‌كنند، اما پس از مدتي كوتاه شور و اشتياق اوليه آنها فروكش كرده و كار حفظ را رها مي‌كنند.[1] اينگونه آسيب‌ها بيش از همه ناشي از تندروي‌هاي حافظان در زمانهايي از حفظ و خارج شدن آنها از مدار تعادل است. از جمله فوائد حضور در جلسات و كلاس‌ها و مشورت با اساتيد حفظ همين است كه اين عزيزان با اشراف و تسلط بر شرايط و روحيات افراد آنها را در مسير درست هدايت كرده و از افراط و تفريط باز ‌مي‌دارند. اما در صورتي كه حضور در جلسات حفظ يا مشورت با اساتيد حفظ مقدور نباشد، حافظان قرآن با دقت در نكات زير و سعي در عملي كردن آنها مي‌توانند از آسيب‌هاي مورد نظر مصون بمانند:

* سعي كنيد از همان آغاز، كار خود را با توكل بر ذات لايزال الهي و توسل بر ذوات مقدس معصومان (عليهم السلام) و به ويژه حضرت ولي عصر (ارواحنا فداه) شروع كنيد و در طي كار حفظ نيز از اين نكته غفلت نورزيد. بايد اذعان كرد كه حفظ كل قرآن كاري مشكل و زمان‌بر و نيازمند پشتكار و تلاش مداوم است. سختيها و مشكلات اين كار مقدس را با توكل بر خدا و توسل به معصومان (عليهم السلام) بر خود هموار كنيد.

* علاقمندان به حفظ آيات نوراني قران كريم از همان ابتدا بايد به اين نكته مهم توجه داشته باشند كه حفظ كل قرآن بايد در حركتي تدريجي و مستمر صورت گيرد و لازم است از هرگونه شتابزدگي در آن پرهيز نمود. بر اين اساس، پيش از آغاز جدي كار حفظ، براي ارزيابي درست توانمنديهاي خود و دريافت برنامه‌اي جامع و دقيق، با يكي از كارشناسان حفظ قرآن مشورت كنيد. [2]

آيا لازم است علاقمندان به حفظ و حافظان قرآن نسبت به فراگيري مهارت‌هاي ترتيل‌خواني (تجويد، صوت و لحن و وقف و ابتدا) اهتمام داشته باشند و از همان ابتدای حفظ قرآن و حتی پیش از آن، نسبت به یادگیری این فنون اقدام نمایند؟ پاسخ اين سؤال مثبت است و شرط كمال حفظ و موفقيت هرچه بيشتر در اين امر مقدس، تسلط بر مهارت‌هاي فوق است. دليل اين سخن نيز روشن است و به اين نكته بازمي‌گردد كه اكثر قريب به اتفاق حافظان، قرآن را نه تنها براي بركات فردي، بلكه براي ارائه عمومي (از طريق شركت در مسابقات و محافل قرآني) حفظ مي‌كنند. البته بديهي است كه نيّت عموم افراد هنگام آغاز حفظ همان نيل به رضاي الهي و انس هرچه بيشتر با قرآن است، اما بركات عمومي حفظ قرآن هم از جمله مسائلي است كه در ادامه فعاليت‌هاي حافظ نمود مي‌يابد. خلاصه آنكه حافظ قرآن به منظور ارائه هرچه بهتر و مطلوب‌تر محفوظات خود در محافل عمومي (اعم از مسابقات، محافل و ...) بهتر است نسبت به فراگيري مهارت‌هاي ترتيل‌خواني نيز اهتمام داشته باشد. اما در اينباره توجه به دو نكته لازم است:

نخست اينكه به‌رغم توصيه فوق (مبني بر لزوم اهتمام حافظ به فراگيري مهارتهاي ترتيل‌خواني) نبايد اين اهتمام به اصل كار حفظ ـ كه عبارت است از «برخورداري از حسن حفظ مطلوب و قابل قبول» ـ خدشه وارد كند. به عبارت ديگر توجه حافظ در درجه اول و بيش از هر چيز، بايد به استحكام محفوظات و كمال حسن حفظ معطوف گردد و پس از آن نسبت به تقويت تجويد و وقف و ابتدا و فراگيري صوت و لحن توجه نمايد. بنابراین در صورتی که برنامه‌های حافظ برای یادگیری مهارتهاي فوق، اصل کار حفظ را با وقفه یا کندی مواجه می‌کند باید موقّتاً از یادگيري آنها منصرف شود و پس از حفظ کامل و متقن کل قرآن یا بخش قابل توجهی از آن، به یادگیری این مهارتها بپردازد.

در ابتدا بايد متذكر شويم كه كار حفظ قرآن اساساً كاري فردي و شخصي است و حافظان بسياري وجود دارند كه از ابتدا تا انتهاي كار خود، استادي نديده يا مقيّد به حضور در جلسات و كلاس‌هاي حفظ نبوده‌اند، اما موفقیتهای زیادی نیز کسب کرده‌اند. اما با این وجود تأكيد مي‌كنيم كه حضور در جلسات و كلاسهاي حفظ و بهره‌مندي از توصيه‌ها و رهنمودهای اساتيد حفظ قرآن از مهم‌ترين عواملی است که می‌تواند کار حفظ قرآن را تسهیل کند و حافظ را خيلي زودتر به مقصد برساند. بيشتر و بلكه همه حافظان موفقی که انفرادی کار کرده‌اند نیز اين نكته را تأييد مي‌كنند و اذعان دارند كه در صورت استفاده از تجربيات اساتيد حفظ، بسيار زودتر و آسان‌تر به نتيجه مي‌رسيدند. توصيه اكيد ما به علاقمندان به حفظ قرآن آن است كه پيش از آغاز جدي کار سعي كنند از تجربيات اساتيد اين حوزه بهره‌مند شوند و چه بهتر كه اين كار را با شركت در جلسات يا كلاس‌هاي حفظ عملي سازند؛ اما در صورتي كه اين امر ميسر يا ممكن نباشد اين كار را از طريق مشاوره تلفني يا حضوري به انجام رسانند.

اما دليل تأكيد بر حضور در جلسات حفظ فوائد فراوان اين كار است كه ذيلاً به برخي از آنها اشاره مي‌كنيم:

1- نخستين و مهم‌ترين فايده حضور در جلسات ـ چنانچه گفتیم ـ بهره‌مندي از تجربيات اساتيد حفظ است. يقين داشته باشيد كه راهنمايي‌هاي اين عزيزان در موضوعاتي چون «ايجاد و تقويت انگيزه، انتخاب بهترين و مناسب‌ترین روش حفظ قرآن، آگاهي از ارتباطات لفظي و معنايي در حفظ مقاطع جدید،ارائه برنامه‌هاي كارآمد و مفيد براي مرور و تثبيت محفوظات، آشنايي با نكاتي كه به ارائه بهتر محفوظات كمك مي‌كند، جلوگيري از بروز افراط و تفريط در كار حفظ، بيان نكاتي در جهت تقويت تجويد و صوت و لحن و ...» براي شما مفيد و مثمر ثمر خواهد بود و روند حفظ شما را تسهيل كرده و زمان نتيجه‌گيري و چشيدن طعم شيرين موفقيت را برايتان نزديك خواهد كرد.

بحث «آيات مشابه» به عبارات، آيات و صفحاتي از قرآن كريم مربوط مي‌شود كه كلمات و جملات آنها با هم شباهت‌هايي دارند و همين شباهت‌ها مي‌توانند حافظ قرآن را به هنگام مرور و يادآوري با مشكل مواجه سازند. بحث آيات مشابه معمولاً پس از افزايش حجم محفوظات حافظ براي او مطرح مي‌شود و هر قدر ميزان محفوظات حافظ بيشتر باشد، اين مسئله براي او ملموس‌تر است. پيرامون حفظ و مرور آيات مشابه راهكارها و نكاتي وجود دارد كه ذيلاً به آنها اشاره مي‌كنيم:

1ـ حافظ قرآن بايد با شناسايي مكان‌ها و مواضع آيات مشابه، به هنگام حفظ آنها دقت و تمركز بيشتري به خرج دهد و نسبت به آيات و صفحات غيرمشابه وقت و حساسيت بيشتري قائل شود. همچنین لازم است با مقايسه قسمت‌هاي مشابه با يكديگر، دقيقاً مواضع اختلاف و تمايز آنها شناسايي شود. لازم به ذكر است كه اگر حافظ به طور منظم در جلسات و كلاس‌هاي حفظ شركت مي‌كند و از محضر استاد حفظ بهره مي‌برد، اين آگاهي از سوي استاد به او داده خواهد شد [1] و اگر به صورت فردي كار مي‌كند، لازم است در اين خصوص با اساتيد و حافظان باتجربه مشورت و با كمك آنها مواضع آيات مشابه را شناسايي کند.

2ـ در هنگام مرور و تثبيت آيات مشابه نيز لازم است دقت و زمان بيشتري اختصاص يابد و میزان تکرار و مرور این قسمتها از قسمتهای دیگر بیشتر باشد.

3ـ قرار دادن نشانه‌ها و رموز ويژه هم مي‌تواند به حافظ قرآن در رفع مشكل مواجهه با آيات مشابه كمك كند. دستيابي به اينگونه رموز هم نیازمند دقت و توجه حافظ است. به تجربه ثابت شده است كه پايبندي هرچه بيشتر به برنامه مرور و تكرار محفوظات، حافظ قرآن را براي دستيابي به اينگونه نشانه‌ها بهتر ياري خواهد كرد. به دو نمونه از اين نشانه‌ها توجه كنيد:

ترميم محفوظات زماني مطرح مي‌شود كه حافظ قرآن به دلايل مختلف ـ از جمله پايبند نبودن به نظم و برنامه‌ريزي در حفظ، رخ دادن حادثه‌ای ناگوار و پیش‌بینی نشده، عمل نكردن به برنامه مرور و تکرار محفوظات و ... ـ براي مدتي كوتاه يا طولاني از برنامه حفظ و مرور فاصله مي‌گيرد و در نتيجه تمام يا بخشي از محفوظات خود را فراموش مي‌كند؛ به اين معنا كه ديگر قادر به بازخواني شخصي آنها يا پاسخ به پرسشهايي كه از وي مي‌شود نيست. مشكلي كه عموم حافظان در چنین حالتی با آن مواجه مي‌شوند احساس دلسردي، افسردگي و از دست دادن انگيزه براي شروع دوباره كار حفظ و رسيدن به كيفيت مطلوب است.

اما راه مقابله با اين مشكل چيست؟ اولاً حافظ قرآن بايد بكوشد از ابتدا در قالب برنامه‌اي منظم و دقيق كار حفظ و مرور را آغاز و دنبال نمايد تا اساساً با چنين مشكلي مواجه نگردد. ثانياً اگر به هر دليلي براي مدت‌زماني از فضاي حفظ و مرور فاصله گرفت و سپس احساس كرد كه تمام يا بخشي از محفوظات خود را فراموش كرده، ابتدا بايد به ارزيابي دقيق شرايط خود بپردازد. اين «ارزیابی شخصی» به معنای تعيين میزان و درصد تسلط حافظ بر بخشهاي مختلف محفوظات گذشته است. البته توصیه می‌شود این کار زیر نظر استاد حفظ انجام گیرد که در این صورت، او مي‌تواند وضعيت تسلط حافظ بر محفوظات گذشته را به درستي تبيين و راهنماييهاي لازم را براي او ارائه نمايد. اما در صورت عدم دسترسي به استاد، خود فرد با انجام مراحل زير مي‌تواند ارزیابی شخصی و ترمیم محفوظات را آغاز نموده و به انجام رساند. براي روشن شدن بهتر موضوع، فرض كنيد شما در گذشته حافظ ده جزء ابتدايي بوده‌ايد، ولی در یک بازه زمانی شش‌ماهه به دلیل فرارسیدن زمان آزمون سراسری ورود به دانشگاه ترجیح داده‌اید تمام فراغت خود را به درس خواندن اختصاص دهید و در نتیجه تمام یا بخشی از محفوظات شما در معرض فراموشی قرار گرفته است. اما اكنون پس از گذشت شش ماه دوباره مي‌خواهيد فعاليتهاي حفظ خود را سر و سامان دهيد. براي ترميم محفوظات خود انجام مراحل زير را پيشنهاد مي‌كنيم:

الف) تثبيت محفوظات

تثبيت محفوظات به چه معناست و تفاوت آن با مرور [1] چيست؟ «تثبيت» در حفظ قرآن به معناي استحكام نهايي و توأم با اطمينان محفوظات است. حافظ برای رسیدن به این نقطه، با عمل کردن به برنامه‌ای خاص و متناسب با تواناییهای خود، از آمادگي كاملي جهت ارائه محفوظات برخوردار مي‌شود و خاطر خود را از بابت فراموش نكردن آنها آسوده مي‌كند. برنامه تثبيت با تعريف فوق را مي‌توان مقوله‌اي جدا از مرور و تكرار محفوظات دانست.[2] مرور و تكرار ـ چنانچه در درس پنجم گفتيم ـ مقوله‌اي است كه حافظ تا پايان عمر خود با آن درگير است، اما مقوله تثبيت امري موقت است كه حافظ ـ طبق توضيحي كه در ادامه خواهيم داد ـ در مدت‌زماني محدود به آن مي‌پردازد.

اقسام تثبيت

تثبيت محفوظات با تعریف فوق را می‌توان دو گونه دانست: تثبيت جزئي و تثبيت كلي.

1. تثبيت جزئي: اين نوع تثبيت پس از حفظ هر جزء عملي مي‌شود؛ به اين ترتيب كه حافظ ـ مثلاً ـ با اتمام حفظ جزء اول، در يك بازه زماني حداكثر يك ‌هفته‌اي، به تثبيت همان جزء می‌پردازد و پس از آن حفظ جزء دوم را شروع می‌كند. در اين يك هفته لازم است حافظ در هر روز بین یک تا سه بار، جزئي را كه به‌تازگي حفظ كرده مرور نمايد. به اين ترتيب و پس از يك هفته، حافظ به خوبي بر جزء اول مسلط مي‌شود و با خيال آسوده به حفظ جزء دوم مي‌پردازد.