حدیث منزلت

از جمله براهین برتری امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب (ع) بر سایر صحابه و از دلایل اثبات امامت و خلافت آن حضرت حدیثی است كه نزد علمای اسلام به نام حدیث منزلت معروف است. رسول الله (ص) به مناسبت های مختلف علی (ع) را نسبت به خود در منزلت و مقام هارون برای موسی معرفی نموده و بدو فرموده است: انت منی بمنزله هارون من موسی الا انه لا نبی بعدی. یعنی : تو برای من در مقام و منزلت هارون از موسی هستی جز اینكه بعد از من پیغمبری نخواهد بود و با این سخن به همه خاطر نشان كرد كه مانند هارون برای موسی، علی هم برادر و وزیر و معتمد و معاون و خلیفه من است و هیچ یك از خویشان و یاران من به قدر علی به من نزدیك نیستند (صحیح ترمذی، 2/301؛ مسند، ابن حنبل، 1/179 و 3/338؛ مناقب، ابن حنبل، حلیه الاولیاء، حافظ ابو نعیم اصفهانی، 7/195؛ تاریخ بغداد، خطیب بغدادی، 1/324، 4/204، 9/292؛ كنز العمال فی سنن الاقوال و الافعال، متقی هندی، 12/1155 به بعد) . 

ذیلا چند صورت از حدیث منزلت با اشاره به موارد و مناسبات صدور آن نقل می گردد: 1) رسول الله (ص) بعد از ورود به مدینه برای تحكیم وحدت در امت اسلامی و ایجاد انس و الفت بین مهاجرین و انصار مسلمانان را با یكدیگر برادر ساخت و علی را به برادری خویش اختصاص داد. عبدالله بن عباس حدیث ذیل را در این باره روایت كرده است: «لما آخی النبی بین اصحابه من المهاجرین و الانصار فلم یواخ بین علی بن ابی طالب علیه السلام و بین احد منهم خرج مغضبا حتی اتی جدولا فتوسد ذراعه... الی ان قال له: قم فما صلحت ان تكون الا ابا تراب. اغضبت علی حین واخیت بین المهاجرین و الانصار و لم اواخ بینك و بین احد منهم؟ اما ترضی ان تكون منی بمنزله هارون من موسی الا انه لیس بعدی نبی. الا من احبك حف بالامن و الایمان و من ابغضك اماته الله میته الجاهلیه و حوسب بعمله فی الاسلام. یعنی: وقتی كه پیامبر (ص) بین اصحاب خود از مهاجرین و انصار پیوند برادری بست و علی بن ابی طالب (ع) را با هیچ یك از ایشان برادر نساخت علی خشمگین از مسجد بیرون رفت تا به جدولی (نهری خشك) رسید ذراع (آرنج) خود را زیر سر گذاشته (استراحت نمود. رسول الله (ص) وقتی او را نیافت در پی او رفت تا علی را در جدول روی خاك خفته یافت) پس بدو فرمود: برخیز كه شایسته ترین نام برای تو آن است كه ابوتراب باشی. آیا بر من خشمگین شدی كه بین مهاجرین و انصار پیوند برادری بستم و ترا به هیچ كدام از ایشان برادر نساختم؟ آیا خشنود نیستی كه برای من در مقام و منزلت هارون برای موسی باشی (برادر و جانشین) جز این كه بعد از من پیغمبری نخواهد بود؟ هان ای علی! هر كس ترا دوست بدارد امن و امان از هر سو او را فرا می گیرد و هر كس دشمن تو باشد خدا او را به مرگی چون مرگ بت پرستان بمیراند و به عملش در اسلام حسابرسی و بازجوئی خواهد شد. این حدیث را طبرانی در المعجم الكبیر (به نقل سید مرتضی فیروزآبادی در فضائل الخمسه فی الصحاح السته، 1/311) محب طبری مشروحا در الریاض النضره (1/13) ، نورالدین هیثمی در مجمع الزوائد (9/110) و علی متقی در كنز العمال (12/1175) روایت كرده اند؛ 2) حدیث ذیل از امیرالمؤمنین (ع) روایت شده كه ترجمه آن چنین است: «رسول الله (ص) اراده فرمود با او برای جهاد عازم یكی از غزوات شویم. پس جعفر را پیش خواند و امر كرد در مدینه به جای او باقی بماند. جعفر گفت: ای فرستاده خدا. من هرگز بعد از تو نمی توانم در مدینه بمانم. پس مرا پیش خواند و پیش از اینكه سخنی بگویم سوگند داد در مدینه به جانشینی او بمانم. من به گریه افتادم. فرمود چرا گریه می كنی ای علی؟ گفتم: ای فرستاده خدای سه امر است كه مرا می گریاند. تنها یك سبب نیست. نخست آنكه فردا قریش می گویند: علی چه زود از همراهی پسر عمش سرباز زد و او را تنها گذاشت. دیگر این كه می خواستم در جهاد فی سبیل الله حاضر باشم. خدای می فرماید: و لا یطؤن موطئا یغیظ الكفار الخ (توبه، 120) ، یعنی: اهل مدینه و اعرابی كه در اطراف ایشانند نباید كه همراه رسول الله نروند و نباید جان خود را از جان او عزیزتر بشمرند. زیرا هیچ تشنگی و ماندگی و گرسنگی در راه خدای به ایشان نمی رسد و پای بر زمینی كه موجب غیظ كفار گردد نمی گذارند و هیچ گزندی به دشمن نمی رسانند مگر آن كه خدای در برابر هر یك از آنها عمل صالحی می نویسد... می خواستم به اجر جهاد برسم. موجب دیگری كه مرا می گریاند آن است كه می خواستم در این غزوه از فضل خدا (غنیمت) بهره ور گردم ـ رسول الله (ص) فرمود: اما این كه گفتی قریش خواهد گفت : علی چه زود از یاری پسر عم خود باز ایستاد و او را خوار گذاشت، همانا تو به من تأسی كرده ای قریش مرا هم ساحر و كاهن و كذاب خواندند. اما این كه گفتی خواستار اجر جهادی «اما ترضی ان تكون منی بمنزله هارون من موسی الا انه لا نبی بعدی؟ آیا خشنود نمی شوی كه برای من در مقام و منزلت هارون برای موسی باشی (برادر و خلیفه) جز اینكه بعد از من پیغمبری نیست. و اما این كه گفتی فضل (غنیمت) خدا را می جوئی این دو بهار فلفل است كه از یمن برای ما آورده اند. آن را بفروش و تو و فاطمه از بهای آن بهره مند شوید تا خداوند فضل و نعمت خود را به شما برساند. به هر صورت امور مدینه جز با من یا تو به صلاح نمی انجامد». این حدیث را بزاز و ابوبكر عاقولی و ابن مردویه اصفهانی و حاكم نیشابوری روایت كرده و حاكم آن را صحیح دانسته است. همچنین سیوطی در الدر المنثور تفسیر آیه «ما كان لاهل المدینه و من حولهم من الاعراب (توبه، 120) كه ترجمه آن گذشت، نقل كرده است. ابن حجر در اتحاف المهره باطراف العشره گوید: وزن هر بهار سیصد رطل عراقی است. هر رطل عراقی برابر است با دوازده اوقیه یا صد و سی درهم یا نود و یك مثقال. چون جعفر بن ابی طالب یكسال قبل از غزوه تبوك به شهادت رسیده بود و سردار دیگری به نام جعفر در بین صحابه نبود این حدیث شریف باید مربوط به زمانی قبل از غزوه تبوك باشد (كنزالعمال، 12/1173 به بعد؛ خصائص امیرالمؤمنین، نسائی، 84؛ فضائل الخمسه، 1/302 و سایر مآخذ) ؛ 3) در مناقب ابن حنبل (خطی ورق 125) از سعد بن ابی وقاص روایت شده است كه پیغمبر فرمود: یا علی. اما ترضی ان تكون منی بمنزله هارون من موسی الا انه لا نبی بعدی؟ متقی هندی این حدیث را در كنز العمال (13/1126 به بعد، 15/432) از مسند ابن حنبل و سنن ابن ماجه قزوینی نقل كرده است؛ 4) ابن عباس از رسول الله (ص) حدیث كرده است كه آن حضرت به امیرالمؤمنین علی (ع) فرمود: اما ترضی ان تكون منی بمنزله هارون من موسی الا انك لست بنبی. انه لا ینبغی لی ان اذهب الا و انت خلیفتی. یعنی آیا تو راضی نیستی كه برای من در مقام هارون برای موسی باشی جز این كه تو پیغمبر نیستی؟ همانا شایسته نیست كه من بروم مگر این كه تو خلیفه من باشی. این حدیث را علی متقی در كنز العمال (12/1171) به روایت از احمد بن محمد بن حنبل در مسند و حاكم نیشابوری در المستدرك علی الصحیحین و با مختصر اختلاف لفظی بخاری در صحیح در بدء الخلقه باب مناقب علی بن ابی طالب و مسلم بن حجاج در صحیح در باب فضائل علی بن ابی طالب و ابن ماجه در سنن (به روایت فضائل الخمسه، 1/299) و ابو داوود طیالسی در مسند (1/28) و حافظ ابونعیم در حلیه الاولیاء (7/194) روایت كرده اند؛ 5) عبدالله بن احمد بن محمد بن حنبل از پدرش و او از ابوسعید و او از سلیمان بن بلال و او از جعید بن عبدالرحمان و او از عایشه دختر سعد بن ابی وقاص و عایشه از پدرش چنین آورده است: «علی با پیغمبر (ص) تا ثنیه الوداع بیرون رفت و گریه می كرد. او می گفت: مرا با زنان بر جای می گذاری؟ پیغمبر فرمود: اما ترضی ان تكون منی بمنزله هارون من موسی الا النبوه؟ آیا نمی خواهی برای من به جای هارون برای موسی باشی مگر در پیغمبری؟ این حدیث در مناقب ابن حنبل (ورق 126) تاریخ بغداد (8/52) خصائص نسائی و تفسیر سیوطی (فضائل الخمسه، 1/303) نقل شده است؛ 6) سعد بن ابی وقاص چنین حدیث كرده است: «علی را سه برتری و امتیاز است كه اگر یكی از آنها را من می داشتم برایم از شتران سرخ موی (ثروت بسیار) محبوبتر بود: رسول الله بعد از نزول وحی (آیه تطهیر) علی و فاطمه و دو پسر ایشان را زیر بالاپوش خود برد و گفت: خدایا اینها اهل من و اهل بیت منند. و علی را در یكی از غزوات در مدینه به خلیفتی گذاشت. گفت: یا رسول الله آیا مرا با زنان و كودكان بر جای می گذاری؟ رسول الله به او گفت: آیا خشنود نیستی كه برای من به جای هارون برای موسی باشی «اما ترضی ان تكون منی بمنزله هارون من موسی الا انه لا نبوه بعدی؟ و سخن او در روز خیبر كه سوگند می خورم فردا این رایت (درفش) را به مردی خواهم داد كه خدای و رسول او را دوست دارد و خدای به دست او فتح را روزی خواهد كرد. پس مهاجران همه به سوی او گردن كشیدند تا خود را به نظر رسول الله (ص) درآورند ولی آن حضرت فرمود: علی كجاست؟ گفتند به درد چشم مبتلی است، فرمود او را بخوانید. پس علی را نزد رسول الله (ص) آوردند. او آب دهان در چشم علی چكانید (و فورا بهبود یافت) پس خدای خیبر را به دست علی گشود» این حدیث از كنز العمال (15/411) و اعیان الشیعه (1/352) نقل شده است؛ 7) حدیث ذیل را عمر بن الخطاب از رسول الله روایت كرده است: «انما علی منی بمنزله هارون من موسی الا انه لانبی بعدی این است و جز این نیست كه علی برای من به جای هارون برای موسی است (برادر و خلیفه) جز این كه بعد از من پیامبری نیست» این حدیث را علی متقی در كنز العمال (12/1174 به بعد) به روایت از ابن عباس و اسماء بنت عمیس آورده است؛ 8) اسماء بنت عمیس چنین حدیث كرده است: «هبط جبرئیل علیه السلام علی النبی صلی الله علیه و آله و سلم فقال: یا محمد ان ربك یقرئك السلام و یقول لك: علی منك بمنزله هارون من موسی لكن لانبی بعدك همانا خدایت سلام می رساند و به تو می گوید: علی برای تو به جای هارون برای موسی است.