هویت فكری انقلاب اسلامی

برای شناسایی جریانهای فكری تاثیرگذار بر اندیشه سیاسی مردم ایران تا وقوع انقلاب اسلامی، باید قدری به عقب برگشت و اندیشه‌های بومی و وارداتی صده گذشته را به بحث و بررسی نشست.

جریانهای فكری شاخص در این دوران عبارتند از:

1. جریان فكری مدعی سكولاریسم

سكولاریسم عبارت است از: «گرایشی كه طرفدار و مروج حذف یا بی اعتنایی و به حاشیه راندن نقش دین در ساحتهای مختلف حیات انسانی - از قبیل سیاست، حكومت، علم، عقلانیت، اخلاق و... است.» (1)

مهم‌ترین مبانی و مقدمات نظری سكولاریسم عبارتند از:

1. علم گرایی یا علم پرستی؛

2. عقل گرایی و بسندگی به عقل و برنامه‌ریزی عقلانی؛

3. اعتقاد به مركزیت و محوریت انسان؛

4. تجددگرایی و مبارزه با سنت؛

5. آزادی و آزاداندیشی. (2)

اندیشه سكولاریسم در غرب زاده شد و همزمان با آغاز موج غربزدگی، در ایران نیز تلاش پی گیری برای ترویج آن صورت گرفت.

میرزا ملكم خان و یارانش (3) كه پایه گذار غربزدگی مفرط در ایران بودند، با زیركی مزورانه‌ای كوشیدند تا اصول غربی را بر مبنای «لزوم جدایی دین از سیاست» و «تفكیك قوانین كشوری از قوانین شریعت» ترویج كنند. (4)

روشنفكران این زمان معتقد بودند كه برای انجام اصلاحات سیاسی، اجتماعی و اقتصادی باید از غرب تقلید كرد. به عقیده آنان آنچه مایه عظمت و پیشرفت غربیان شده بود، علم گرایی، برنامه‌ریزی عقلایی و دور داشتن و یا بیرون كردن دین از صحنه اجتماع، اقتصاد و سیاست بود. از اینرو به عقیده آنان برای آبادانی كشور می‌بایست سر تا پا فرنگی شد.

در بین آنها شیفتگی به غرب و ضدیت با اسلام موج می‌زد. شاید آنان اطلاع چندانی از تفكر سكولاریزم نداشتند؛ زیرا در سكولاریزم ضدیت با دین وجود ندارد؛ بلكه معتقد است دین ساحت اخروی دارد و نسبت به دنیا ساكت است. سكولاریستها نیز نسبت به دین ساكت اند. ولی این جریان فكری - كه اسلام ستیزی در تفكرات و فعالیتهای سیاسی آنان موج می‌زد - در دوران مشروطه به اوج خود رسید و عملا با عدم موفقیت مشروطه به شكست انجامید.

باقیماندگان این جریان فكری - علی رغم امیدهای زیادی كه با ظهور رضاشاه بدست آورده بودند و با همه كمكی كه به او كردند - در زیر چرخهای سنگین دیكتاتوری خشن او یا از بین رفتند و یا خانه نشین شدند. (5)

عدم توفیق سكولاریسم در ایران

جریان فكری مدعی سكولاریزم چندان نتوانست در میان مردم ایران جای پای محكمی پیدا كند و در میان توده‌های مردم تاثیر عمیقی بگذارد. عمده‌ترین دلایل عدم توفیق این جریان فكری در ایران را می‌توان در موارد زیر جستجو كرد:

الف) در غرب به دلایل گوناگونی مانند: آمادگی متون مقدس مسیحیان و آیات عهد جدید برای پذیرش سكولاریسم، فقدان نظام سیاسی در مسیحیت، سیره نظری و عملی كلیسای سنتی، افراط كاری بی دلیل سران كلیسا در قرون وسطی و رفتار خشن آنان نسبت به مخالفان و دخالت مستبدانه در شئون اجتماعی و حكومتی، فساد مالی و اخلاقی و دنیازدگی روحانیون كلیسا، پیدایش رنسانس و نهضت اصلاح دینی، رشد علم و صنعت، گسترش روحیه علم گرایی و... اندیشه جدایی دین از شئون اجتماعی شكل گرفت و مرحله به مرحله تقویت شد. (6)

نه دینی كه در غرب رایج بود (مسیحیت) دین جامعی بود و نه مروجان و مبلغان آن، مبلغان تفكر گرائی بودند. در حقیقت روشنفكران و اندیشمندان غربی به خاطر افراط كاری اصحاب دین تحریف شده، جانب تفریط پیمودند و دین را رها كرده، به دنیای خود اندیشیدند؛ دین تحریف شده‌ای كه آنها را از دنیایشان محروم می‌كرد.

دین حقیقتا از مسائل اجتماعی و از جمله سیاست جدا نیست. در فقه اسلامی برای زندگی اجتماعی، سیاسی و اقتصادی انسان احكام و قوانینی وضع شده است كه چهارچوب این عرصه‌ها را مشخص می‌كند و همه این مقوله‌ها به عنوان ابزاری برای آبادانی آخرت مطرحند.

در واقع گستردگی قوانین و مقررات اسلام در تمام شئون بشری، مجالی به تفكیك حوزه دین از سیاست نمی‌دهد. احكام خمس، زكات، انفال، فعالیتهای اقتصادی، رابطه با اهل كتاب، جهاد، حدود و دیات، احكام كیفری و قضایی و... نشان دهنده این است كه اسلام دین دنیا و آخرت و سیاست و زندگی و حركت به سوی خدای متعال است. از اینرو تفكر سكولاریستی یك تفكر باطل است.

اسلام با سكولاریسم در تناقض آشكار است و یك مسلمان نمی‌تواند شخصی سكولار نیز باشد، و پیداست كه اندیشه‌ای این چنینی نمی‌تواند در میان مسلمانان جای پای مستحكمی پیدا كند.

ب) آنچه بیش از هر چیز - ولو از جهت ظاهری - مكتب تشیع را از فرقه‌های مختلف اسلامی متمایز می‌سازد، وجه سیاسی و دفاع آنان از مكتب اهل بیت علیهم السلام است. بسیاری از آیینهای عبادی ویژه شیعیان نیز وجهه سیاسی دارد. مثلا عزاداری و گریه در مصائب اهل بیت عصمت و طهارت و یا زیارت، بیشتر به معنای بیعت با خاندان پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله و اعلام وفاداری و سلوك در همان مسیری است كه آنان خواسته اند.

بدیهی است در میان مردمی كه مذهب خویش را با عشق به ولایت و حاكمیت اهل بیت علیهم السلام معرفی می‌كنند، اندیشه جدایی دین از سیاست معنایی ندارد و نمی‌تواند موجب حركت توده‌های مردمی باشد.

به هر حال این جریان فكری نمی‌تواند مكتب فكری انقلاب اسلامی باشد. برای اینكه اولا: رهبران آن در دوران انقلاب اسلامی حضور چندانی در میان مردم ایران نداشته و پایگاه مردمی ندارند تا بتوانند آنها را انقلابی كنند. و ثانیا: آنها به انقلاب به شكل اسلامی و با محتوای دینی - كه آینده‌اش حكومت اسلامی باشد - اعتقادی نداشتند. و اگر فكر و اندیشه آنان، محرك انقلاب بود و اندیشه مردم را متحول كرده بود، نوع دیگری از انقلاب و حكومت را پی ریزی می‌كردند.

2. جریان فكری ناسیونالیسم یا ملی گرایی

ناسیونالیسم یا ملت باوری در ادبیات سیاسی امروز به معنای آگاهی ملی و احساس تعلق به یك ملت مشخصی كه با ویژگیهای خاص از سایر ملتها متمایز شده است، به كار می‌رود.

ناسیونالیسم، مستلزم احساس وفاداری و علاقه پرشور افراد به مفهوم ملت و عناصر خاصی مانند نژاد، زبان، نمادها، سنتها و ارزشهای اجتماعی و اخلاقی، و به طور كلی فرهنگ ملی و اعتقاد به برتری آنها بر عناصر سایر ملتهاست. وفاداری به خاك و دولت، فداكاری برای آن و تجلیل از آن نیز از اركان ناسیونالیسم تلقی می‌شود. (7)

این ایده از جامعه لیبرالیستی غرب الهام گرفته و تا حدود زیادی توانست در طبقات روشنفكر، تحصیل كرده و متوسط شهری كه بخش ناچیزی از جامعه آن زمان را تشكیل می‌دادند نفوذ كند و در نهضت مشروطیت و ملی شدن صنعت نفت، در پیاده كردن معیارهای خود موفقیتهائی كسب نماید. (8) اما ناسیونالیسم هیچ گاه نتوانست در میان توده‌های مردم پایگاه مناسبی پیدا كند.

دلایل عدم نفوذ ناسیونالیسم در میان توده‌های مردم

دلایل عدم توفیق ملی گرایی برای نفوذ در میان توده‌های مردم ایران را می‌توان در موارد زیر خلاصه كرد:

الف) ناسیونالیسم با اعتقادات مذهبی مردم ایران مغایرت داشت. چنانكه گذشت، در تعریف ملت، ادعای جدایی خون و نژاد مطرح است و این از نظر اسلام خرافه‌ای بیش نیست. پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله فرمود:

«ایها الناس ان ربكم واحد و ان اباكم واحد. لا فضل لعربی علی عجمی ولا لعجمی علی عربی و لا لاحمر علی اسود ولا لاسود علی احمر الا بالتقوی. قال الله تعالی ان اكرمكم عند الله اتقاكم؛ (9) ‌ای مردم! خدای شما یكی و پدر شما [نیز] یكی است. هیچ برتری برای عربی بر عجمی [غیرعربی] و برای عجمی بر عربی و برای سرخ [پوست] بر سیاه [پوست] و برای سیاه بر سرخ نیست، مگر به تقوا. خدای متعال فرمود: بزرگوارترین شما نزد خداوند پرهیزگارترین شماست.»

جالب است بدانیم كه ناسیونالیستهای عرب برای رفع این نقیصه (عدم سازگاری دین با ناسیونالیسم) سعی كردند با گذاشتن سر پوشی اسلامی بر غرور عروبت خود، نشان دهند كه مسلمانان معتقدی هستند ولی ناسیونالیستهای ایران به این سو كشیده شدند كه به عناصر ایرانی خالص فرهنگشان كه غالبا یادگار یا یادآور روزگار پیش از اسلام یا مقاومت در برابر هجوم عرب در دو قرن اول اسلامی است، توجه و تمسك كنند. (10)

ب) ویژگیهای جامعه ایران با ناسیونالیسم نمی‌ساخت. در ایران، فارس، عرب، ترك، كرد، مغول و... با هم زندگی می‌كنند و اگر بخواهند با عنوان ناسیونالیسم ملتی واحد تشكیل دهند؛ امكان ندارد؛ چون همه مردم ایران از یك نژاد و خون نیستند.

ج) اندیشه ملی گرایی بیشتر در بین تحصیل كردگان ایرانی رواج داشت و به علت غیر قابل فهم بودن زبان این تحصیل كردگان فرنگ رفته برای عامه مردم، مردم نمی‌توانستند معنای حرفهای آنها را درك كنند. (11)

از اینرو اندیشه آنان جنبه عمومی و مردمی پیدا نكرد و در نتیجه در میان مردم جایی برای خود باز نكردند.

تاریخ حضور جدی ملی گرایی در ایران حداكثر در ظهور و سقوط دكتر محمدمصدق خلاصه می‌شود و بعد از مصدق هرگز جبهه ملی (12) نتوانست به صورت جدی مطرح شود؛ هر چند كوششهای زیادی بعد از دكتر مصدق برای احیاء مجدد آن از سوی افراد باقی مانده حزب صورت گرفت. بخشی از این تلاشها كه توسط عناصر مذهبی‌تر جناح ملیون در قالب نهضت آزادی صورت گرفت نیز راه به جایی نبرد و بعد از مصدق، ملی گرایی بیش از یك نام نبود. (13)

با كمی دقت در جریانات قبل از انقلاب، به خوبی مشهود است كه تفكر ملی گرایی نمی‌توانست مكتب فكری انقلاب اسلامی باشد. برای اینكه بعد از سال 1332 و رفتن دكتر مصدق عملا این جریان فكری از صحنه تاثیرگذاری عمیق سیاسی خارج شد. علاوه بر این باقیماندگان این جریان كه در قالب نهضت آزادی و... فعالیت می‌كردند اعتقادی به انقلاب نداشتند تا مكتب فكری آنها، مكتب فكری انقلاب اسلامی باشد.

3. جریان فكری ماركسیسم و حزب توده

ماركسیسم، جریان فكری مادی و الحادی است كه از تفكرات ماركس و پیروان او نشات گرفته است. ماركسیسم به موازات ملی گرایی در ایران در عرصه مبارزات سیاسی نقش ایفا می‌كرد و سالیانی جوانان پر شور ایران را - كه به عشق عدالت و رسیدن به پیشرفتهای علمی و صنعتی (مثل اروپا) خواهان راه و روشی بودند - به دنبال خود كشانید.

برخی از اندیشه‌های وارداتی مانند ملی گرایی و سكولاریسم بیشتر در شخصیتها، رجال و اقشار تحصیل كرده به صورت پراكنده و غیرمتمركز وجود داشت، ولی جریان فكری چپ (ماركسیسم) در قالب تشكیلات سازمان یافته حزبی و متمركز؛ یعنی در قالب حزب توده فعالیت می‌كرد.

گرچه سرخوردگی از ناسیونالیسم و دیكتاتوری رضاخان محرك جریان فكری ماركسیسم بود، اما مبلغان این افكار از همان ابتدا با حربه آزادی، به انتقاد و مبارزه علیه «ارتجاع و اشرافیت» دست زدند و نشریات آنها به اصطلاح خودشان به «آخوند بازی و كهنه پرستی» نیز حمله می‌كرد و به این ترتیب ماهیت ضدمذهبی خود را آشكار می‌ساخت. (14)

ماركسیسم، جریانی غیرموفق

ماركسیسم در ایران موفقیت چندانی كسب نكرد و حتی از ملی گرایی نیز ناموفق‌تر بود. علت این عدم موفقیت را باید در عوامل زیر جستجو كرد:

الف) ماهیت الحادی و اساس مادیگری ماركسیسم كه با تفكرات جامعه ایرانی و اعتقادات عمیق مذهبی مردم ایران در تضاد بود، نمی‌توانست مقبولیت چندانی داشته باشد.

ب) وابستگی شدید ماركسیستها به مسكو؛

با توجه به سوابق تلخ روابط ایران و روسیه و با توجه به آنكه آنها گروهی غیر مستقل و وابسته به بیگانه، بلكه بازیچه ست سیاستهای بین المللی روسیه و شوروی سابق بودند، نمی‌توانستند از مقبولیت اجتماعی برخوردار باشند. (15)

گرچه جریان چپ توانست در مدت چند سال حیات علنی خود موفقیتهایی به دست آورد، اما در نهایت متلاشی شد و به جایی نرسید.

در نتیجه جریان فكری ماركسیسم نیز همچون دو جریان فكری گذشته نمی‌توانست مكتب فكری انقلاب اسلامی باشد.

4. جریانهای فكری التقاطی

جریانهای فكری التقاطی در شكلهای مختلف بعد از سال 1332 و سقوط دكتر مصدق و قدرت یافتن شاه در ایران به وجود آمدند و سعی در آشتی دادن بین اسلام و جریانهای فكری وارداتی قبلی (ملی گرایی، ارمغان غرب و ماركسیسم، تحفه شرق) داشتند و به همین دلیل به آنها التقاطی گفته می‌شود. از میان این جریانهای فكری فقط به دو نمونه بارز از آنها اشاره می‌كنیم.

الف) نهضت آزادی

نهضت آزادی سمبل جریان التقاطی اصلاح طلب است. معتقدین به این جریان فكری بین اسلام و معیارهای دمكراتیك و علم جدید قائل به جمع بودند و بدین منظور اصلاح برخی از مبادی دینی و تحلیل علمی آنها را مدنظر داشتند تا به تصور خود دین را توانمند كرده و بر تحولات عصر جدید منطبق نمایند.

آنها علاوه بر اصلاح طلبی دینی، به لحاظ سیاسی نیز اصلاح طلب بوده و شعار تحدید حدود قدرت حكومت (شاه سلطنت كند نه حكومت) را سر می‌دادند و به مبارزه سیاسی در قالب قانون اساسی مشروطه پایبند بودند. اینها همچنین با پذیرش مستلزمات عصر جدید در صدد بودند كه برای آنها مبادی دینی و اسلامی دست و پا كنند و بدین منظور به تفسیر و تاویل قرآن كریم و نهج البلاغه می‌پرداختند. (16)

آنها هیچ اعتقادی به بیرون كردن شاه از ایران نداشتند و به سلطنت و نه حكومت شاه راضی بودند. نهضت آزادی ایران كه مدت 9 ماه پس از پیروزی انقلاب به فرمان امام خمینی رحمه الله گروه حاكم بر كشور بود، هنوز از این اعتقاد خود - كه مبارزۀ بایست برای بازگشت شاه از حكومت به سلطنت باشد - دست بر نداشته بود. (17)

آیا نهضت آزادی پایگاه فكری انقلاب بود؟

این جریان فكری به خاطر داشتن اشكالاتی همچون «نداشتن خلوص ایدئولوژیك» و «عدم نفی حكومت شاه» هرگز نتوانست یك پایگاه فكری برای انقلاب اسلامی باشد.

نداشتن خلوص ایدئولوژیك:

این جریان فكری به لحاظ آراء و اندیشه‌ها و توصیه‌ها و عملكردهای خود خالص نبود. گرچه به ظاهر ادعای اسلام داشت اما در واقع قلبش برای ملیت - و نه اسلام - می‌تپید. سعی وافر بانیان این جریان فكری بر فراگیر كردن اندیشه‌های ملی از طریق استفاده از قرآن كریم بود. یعنی در واقع اسلام را به عنوان ابزاری برای رسیدن به مقاصد خود می‌خواستند. شاید گویاترین جمله برای اثبات مطلب فوق، جمله‌ای از مهندس بازرگان به عنوان رهبر این جریان فكری باشد.

او پس از شكست دولت موقت و استعفای خود و كابینه‌اش، دلیل اختلاف خود و یارانش با امام خمینی رحمه الله را چنین بیان می‌كند: «هدف اتخاذی دولت موقت خدمت به ایران از طریق اسلام و به دستور اسلام بود. در حالی كه آقای خمینی برای انقلاب و برای رسالت خود خدمت به اسلام از طریق ایران را اختیار كرده بودند. به عقیده ایشان (امام خمینی رحمه الله) ملت ایران با دادن خون خودشان، برای اسلام خدمت كردند.» (18)

عدم نفی حكومت شاه:

نهضت آزادی هیچگاه حكومت شاه را نفی نكرد و خواهان سلطنت شاه در چهارچوب قانون اساسی مشروطه بود.

در اصول مرامنامه نهضت آزادی آمده است: «ما مسلمان، ایرانی، تابع قانون اساسی و مصدقی هستیم. (19) .»

بازرگان تاكید می‌كرد كه: «تابع قانون اساسی ایران هستیم ولی منافی «نؤمن ببعض و نكفر ببعض» نبوده، از قانون اساسی به صورت واحد جامع طرفداری می‌كنیم.» (20)

آنان قانون اساسی دوران طاغوت را به صورت كامل قبول داشتند و از آنجا كه پذیرش سلطنت مشروطه روح قانون اساسی رژیم سابق را تشكیل می‌داد، طرفداری از سلطنت جایگاه ویژه‌ای در مواضع و عملكردهای آنها داشت.

از اینرو بازگان، آنگاه كه در دادگاه مورد محاكمه قرار می‌گیرد، طرفداری و دفاع خود از سلطنت را چنین توضیح می‌دهد: «نظریات ما هم در مورد سلطنت، هم بر رونق و دوام مقام سلطنت خواهد افزود و هم اجازه تولید نیروهای فوق العاده ملی می‌دهد.» (21)

و نیز در آنجا می‌گوید: «ما واقعا طرفدار و موافق آن (سلطنت مشروطه) هستیم.» (22) و بنا بر تاكید بازرگان، نهضت آزادی «فرازنده و بلندكننده شعار شاه سلطنت كند نه حكومت» بود. (23)

پس این جریان فكری نمی‌تواند مكتب فكری انقلاب اسلامی باشد.

ب) سازمان مجاهدین خلق ایران

از آنجا كه این گروه تحت تاثیر ماركسیزم بوده و آن را تفكر نجات بخش و معارض با بی عدالتی می‌دانستند، سعی می‌كردند از آموزه‌های دینی مطالبی هم سو انتخاب كرده و اسلام را همراه این طرز تفكر معرفی كنند.

آنها هم از اصول ماركسیزم می‌گفتند و هم از اسلام. در واقع سعی می‌كردند اسلام را براساس مبانی ماركسیستی توجیه نمایند.

سازمان مجاهدین خلق در اواخر دهه 1340 تشكیل شد و علی رغم اینكه یك جریان فكری التقاطی بود و در آن دو گانگی ایدئولوژیك به چشم می‌خورد، توانست با شعارهای فریبنده، بسیاری از نیروهای مبارز مذهبی را به دور خود جمع كند. ولی استقبال از این سازمان، مشكلات ایدئولوژیك آن را حل نكرد و سرانجام بخش ماركسیستی این جریان فكری بر بخش اسلامی آن غلبه كرد و از سال 1354 به بعد، رهبری مجاهدین خود را رسما ماركسیت اعلام كرد و بدین طریق در پایان كار، این جریان فكری در دامان ماركسیزم افتاد. (24)

این جریان فكری نیز - كه با دین به شكل واقعی آن تعارض داشت - نمی‌توانست پایگاه فكری انقلاب اسلامی باشد؛ زیرا مبانی آن بیش از آنكه با اسلام سازگار باشد، با ماركسیزم توافق داشت و اگر قرار بود معتقدان به این جریان فكری انقلابی به وجود آورند، یك انقلاب به شكل انقلابهای ماركسیستی یا مختلط از اسلام و ماركسیسم ایجاد می‌كردند و این با اساس تفكر حاكم بر جریان انقلاب اسلامی تعارض دارد.

5. جریان فكری اسلام فقاهتی - ولایتی

جریان فكری اسلامی در طول قرنها در جامعه ایران نفوذ داشته است. مردم ایران بعد از ورود اسلام به ایران، آن را پاسخگوی نیازهای واقعی خود یافتند و به آن گرویدند. وجود اصول آزادی، برادری، برابری، عدالت و... در اسلام موجب شد ایرانیانی كه سالیانی طولانی زندگی تحت سلطه حكومتهای ظالم و مستبد را تحمل كرده بودند، اسلام را مایه رهایی خود دیده، آن را بپذیرند. این جریان فكری در اعماق جان مردم ایران پایگاهی بسیار قوی و مستحكم داشت؛ درست بر خلاف جریانهای فكری وارداتی ماركسیزم، ناسیونالیسم و سكولاریزم كه به دلیل عدم سازگاری با آن جریان اصیل، توفیق چندانی نداشتند.

البته با ورود جریانهای فكری وارداتی، تا قبل از سال 1332، جریان فكری اسلامی در مقابل آنها حالت انفعالی داشت و فقط پاسخگوی شبهات مطرح شده از سوی آنها بود و اتهامات را از خود دفع می‌كرد؛ اما بعد از كودتای 28 مرداد سال 1332 و شكست دكتر مصدق كه اندیشه‌های غیرمذهبی به بن بست رسیدند، جریان فكری اسلام فقاهتی - ولایتی به حالت فعال درآمد و با طی چند مرحله توانست اندیشه مسلط برای ایجاد انقلاب اسلامی باشد.

مرحله اول: در این مرحله با اعتقاد به اینكه برای ساختن جامعه باید ابتدا افراد را ساخت، وارد عمل شد و به تربیت شاگردان بسیار برجسته‌ای پرداخت. سالهای دهه 1330، سالهای تربیت افراد بود و امام امت رحمه الله در این سالها به تربیت اخلاقی و فكری شاگردان خود پرداخت.

مرحله دوم: در مرحله بعدی كه از ابتدای دهه 1340 به اجرا درآمد، ضمن رد مبانی اندیشه و فكر جریانهای فكری دیگر، طرحی مشخص برای تشكیل حكومت اسلامی ارائه گردید. از این سالها به بعد است كه امام خمینی رحمه الله طرح حكومت مبتنی بر ولایت فقیه را كه از متن اسلام برخاسته است ارائه می‌كند و شاگردان امام، آن را ضمن طرد و نفی تفكرات دیگر، تبیین كرده و توضیح می‌دهند.

در این سالها دیگر طرفداران جریان فكری اسلام فقاهتی - ولایتی معتقد به سازش با جریانات فكری وارداتی نیستند و معتقدند برای رفع مشكلات و ایجاد یك فضای مطلوب باید حكومت اسلامی تشكیل داد؛ گرچه تا قبل از دهه 1330 با گروه‌های دیگر ائتلاف می‌كردند و با آنها همكاری می‌نمودند. (25)

این فكر بعد از اشاعه در میان مردم، كم كم بر همه جریانات فكری وارداتی و التقاطی غالب گشته و با به بن بست رسیدن بقیه جریانات فكری، اندیشه مسلط برای انقلاب و تشكیل حكومت اسلامی شد.

اسلام در اعماق قلب و روح اقشار وسیع جامعه نفوذ تاریخی داشت. مذهبی كه در روستاها و شهرها و در میان طبقات فقیر و غنی، كارگر، كشاورز و كارمند، دانشجو و روشنفكر، حداقل بر راه و رسم زندگی افراد و احوال شخصیه آنها حاكم بود. جامعه‌ای كه حداقل 98% مردم آن مسلمان هستند آمادگی زیادتری برای پذیرش اندیشه مزبور به عنوان اندیشه تحول و تغییر اساسی و از جمله انقلاب داشتند. (26)

مرحوم شهید مطهری در این مورد فرموده اند: «اسلام دین آزادگی، استقلال و عدالت است. وقتی كه مردم این ارزشهای اسلامی را از اسلام فرا گرفتند، برای رهایی از چنگال چپاولگران و مستبدان و طواغیت زمان به حول محور اسلام گروشی عمیق‌تر پیدا كردند. این گنجینه عظیم از ارزشهای انسانی... به وسیله یك عده از اسلام شناسان خوب و واقعی وارد خود آگاهی مردم شد؛ یعنی به مردم گفته شد، اسلام دین عدالت است، اسلام با تبعیضهای طبقاتی مخالف است، اسلام دین حریت و آزادگی است. به این ترتیب علاوه بر معنویت، آرمانها و مفاهیم دیگری نظیر برابری، آزادی خواهی، عدالت و... رنگ اسلامی به خود گرفته و در ذهن مردم جایگزین شد. درست به دلیل جایگزینی این مفاهیم در ذهن توده مردم بود كه انقلاب اسلامی، انقلابی شامل و همه‌گیر بود.» (27)

پی نوشــــــــــــــــــت:

1) فرهنگ واژه‌ها، عبدالرسول بیات با همكاری جمعی از نویسندگان، ص 328.

2) همان، ص 337.

3) كسانی چون میرزا فتحعلی آخوندزاده، عبدالرحیم طالبوف و میرزا آقاخان كرمانی از دیگر رجال معروف این جریان فكری هستند.

4) اندیشه اصلاحی در نهضتهای اسلامی، محمدجواد صاحبی، ص 107.

5) مقدمه‌ای بر انقلاب اسلامی، صادق زیباكلام، ص 80.

6) فرهنگ واژه‌ها، ص 336.

7) ر. ك: فرهنگ واژه‌ها، صص 568 - 569.

8) برای مطالعه بیشتر رجوع كنید به: تحلیلی بر انقلاب اسلامی، منوچهر محمدی، ص 105.

9) معدن الجواهر، باب ما جاء فی واحد، ص 21.

10) اندیشه سیاسی در اسلام معاصر، ص 219.

11) چنین افرادی معمولا سعی می‌كردند و سعی می‌كنند مطالب خود را در قالب الفاظ سنگین و حتی المقدور با استفاده از واژه‌های بیگانه به مخاطب القاء كنند تا بدین وسیله علما نیت خویش را اثبات كنند.

12) «جبهه ملی» نام حزب ملی گرایان است كه دكتر مصدق و یاران او آن را بنیان نهادند.

13) مقدمه‌ای بر انقلاب اسلامی، ص 80.

14) انقلاب اسلامی و ریشه‌های آن، مجموعه مقالات (1) ، ص 236.

15) تحلیلی بر انقلاب اسلامی، ص 106.

16) انقلاب اسلامی و ریشه‌های آن، مجموعه مقالات (1) ، صص 241 - 242.

17) انقلاب اسلامی راه آینده ملتها، مسیح مهاجری، ص 58.

18) انقلاب ایران در دو حركت، مهندس مهدی بازرگان، ص 111.

19) اسناد نهضت آزادی، ج 1، ص 17.

20) دائرة المعارف دانش بشر، نویسندگان، امیركبیر، 1349، صص 535 - 527.

21) مهندس مهدی بازرگان: مدافعات در دادگاه غیر صالح تجدید نظر نظامی، انتشارات مدرس، مهر ماه 1350، ص 116.

22) همان، ص 212.

23) مشكلات و مسائل اولین سال انقلاب، ص 214.

24) ر. ك: اندیشه سیاسی در اسلام معاصر، حمید عنایت، ص 266؛ مقدمه‌ای بر انقلاب اسلامی، صص 86 - 87.

25) نمونه این همكاری را در ماجرای مشروطه و ملی شدن صنعت نفت می‌توان دید.

26) برای مطالعه بیشتر رجوع كنید به: تحلیلی بر انقلاب اسلامی، ص 106؛ انقلاب و ریشه‌ها، حبیب الله طاهری، صص 216 - 218.

27) پیرامون انقلاب اسلامی، آیت الله شهید مرتضی مطهری رحمه الله، صص 34 - 35.