آموزش حفظ قرآن درس يازدهم: جايگاه یادگیری مهارتهاي ترتيل‌خواني

آيا لازم است علاقمندان به حفظ و حافظان قرآن نسبت به فراگيري مهارت‌هاي ترتيل‌خواني (تجويد، صوت و لحن و وقف و ابتدا) اهتمام داشته باشند و از همان ابتدای حفظ قرآن و حتی پیش از آن، نسبت به یادگیری این فنون اقدام نمایند؟ پاسخ اين سؤال مثبت است و شرط كمال حفظ و موفقيت هرچه بيشتر در اين امر مقدس، تسلط بر مهارت‌هاي فوق است. دليل اين سخن نيز روشن است و به اين نكته بازمي‌گردد كه اكثر قريب به اتفاق حافظان، قرآن را نه تنها براي بركات فردي، بلكه براي ارائه عمومي (از طريق شركت در مسابقات و محافل قرآني) حفظ مي‌كنند. البته بديهي است كه نيّت عموم افراد هنگام آغاز حفظ همان نيل به رضاي الهي و انس هرچه بيشتر با قرآن است، اما بركات عمومي حفظ قرآن هم از جمله مسائلي است كه در ادامه فعاليت‌هاي حافظ نمود مي‌يابد. خلاصه آنكه حافظ قرآن به منظور ارائه هرچه بهتر و مطلوب‌تر محفوظات خود در محافل عمومي (اعم از مسابقات، محافل و ...) بهتر است نسبت به فراگيري مهارت‌هاي ترتيل‌خواني نيز اهتمام داشته باشد. اما در اينباره توجه به دو نكته لازم است:

نخست اينكه به‌رغم توصيه فوق (مبني بر لزوم اهتمام حافظ به فراگيري مهارتهاي ترتيل‌خواني) نبايد اين اهتمام به اصل كار حفظ ـ كه عبارت است از «برخورداري از حسن حفظ مطلوب و قابل قبول» ـ خدشه وارد كند. به عبارت ديگر توجه حافظ در درجه اول و بيش از هر چيز، بايد به استحكام محفوظات و كمال حسن حفظ معطوف گردد و پس از آن نسبت به تقويت تجويد و وقف و ابتدا و فراگيري صوت و لحن توجه نمايد. بنابراین در صورتی که برنامه‌های حافظ برای یادگیری مهارتهاي فوق، اصل کار حفظ را با وقفه یا کندی مواجه می‌کند باید موقّتاً از یادگيري آنها منصرف شود و پس از حفظ کامل و متقن کل قرآن یا بخش قابل توجهی از آن، به یادگیری این مهارتها بپردازد.

نكته دوم را در قالب اين سؤال مطرح مي‌كنيم كه «آيا فراگيري مهارت‌هاي مورد بحث بايد پيش از آغاز حفظ باشد، يا همزمان با كار حفظ يا پس از آن؟» هر سه وضعيت مورد اشاره در سؤال، ممكن و جايز است و هر كدام هم نمونه‌هاي متعدد و موفقی داشته است، اما مسلم است كه بهترين وضعيت همان وضعيت اول است؛ به اين معنا كه فرد با تسلط نسبي بر مهارت‌هاي مورد بحث به حفظ بپردازد. طبيعي است كه در اين صورت تا پايان فرآيند حفظ، اين مهارت‌ها را هم تا حد بالايي تقويت خواهد كرد. اما افرادي كه آشنايي چنداني با تجويد و صوت و لحن ندارند و يا علاقمند به فراگيري آنها نيستند، ولي مشتاق حفظ قرآنند چه كنند؟ آيا آغاز حفظ را به بعد از يادگيري اين مهارت‌ها موكول كنند؟ و يا به دليل بي‌علاقگي به تجويد و صوت و لحن از حفظ قرآن منصرف شوند؟ پاسخ ما به اين سؤال منفي است. عده‌اي كه مشتاق حفظ قرآنند اما تجويد و صوت و لحن نمي‌دانند هم مي‌توانند به حفظ قرآن مشغول شوند، اما بايد در حاشيه حفظ آيات و استحكام محفوظات، به تدريج به فراگيري اين مهارت‌ها نيز اقدام نمايند و یا چنانچه قبلاً گفتیم، این کار را به بعد از حفظ کل قرآن یا بخش قابل‌توجهی از آن واگذار کنند. همچنين كساني كه به دلايل گوناگون علاقه يا فرصت فراگيري اين فنون را ندارند اما حفظ قرآن را دوست دارند، به حفظ قرآن مشغول شوند و خود را از اين نعمت محروم ننمايند. چه بسا با گذشت زمان علاقه به يادگيري تجويد و مهارتهاي ديگر در آنها به وجود آيد و در كنار كار حفظ به اين امور هم بپردازند. سؤال ديگري كه ممكن است در اينجا مطرح شود اين كه: «آيا اجراي قواعد تجويدي بر قسمتهايي كه شخص بدون تسلط به تجويد آنها را حفظ نموده ممكن است؟» در پاسخ مي‌گوييم: بله، ممكن است؛ هرچند انجام اين كار می‌تواند برای برخی افراد با كمي سختي همراه باشد، اما با چند بار مرور و تمركز بيشتر بر اين مقاطع، پس از مدتي به راحتي مي‌توان آنها را نيز همراه با تجويد صحيح تلاوت کرد.

حفظ ترجمه آیات، شماره آيات، شماره صفحات و ...

آيا در كنار حفظ متن آيات قرآن، حفظ ترجمه، شماره آيات، شماره صفحات، شماره سطرها و ... هم ضرورتی دارد؟ پاسخ اين سؤال منفي است. چنانچه قبلاً هم گفته‌ايم، در حفظ قرآن تنها بايد حفظ متن آيات مد نظر باشد و فراگيري هر چيزي غير از آن ضرورتي ندارد؛ چرا كه ممكن است به اصل كار حفظ (يعني تسلط بر آيات) آسيب وارد كند. اما اگر حافظي تشخيص دهد كه حفظ مواردی مثل ترجمه،[1] شماره آيات و ... ضرري متوجه اصل كار او نمي‌كند، می‌تواند پس از مشورت با معلم حفظ خود یا یکی از اساتید حفظ، به حفظ این موارد نیز اقدام نماید. البته باید توجه داشت که همه این موارد در یک درجه از اهمیت و فایده قرار ندارند. می‌توان ترتیب آنها را از نظر میزان فایده و اثرگذاری در حفظ قرآن چنین برشمرد: 1ـ حفظ شماره آیات 2ـ حفظ ترجمه آیات 3ـ حفظ شماره صفحات و سایر موارد نیز در رتبه‌های بعدی قرار می‌گیرد. برای مثال حفظ شماره آیات به حافظ کمک می‌کند تا توالي و تسلسل آيات را فراموش نکند و اين نكته به ويژه براي حافظان مبتدي كه معمولاً توالي آيات را فراموش مي‌كنند بسيار مفيد و راهگشاست. [2] فايده ديگر این کار در برخورد با آيات مشابه است و از بر داشتن شماره آيات مشابه، مانع از تداخل آنها با یکدیگر شده و مرور آنها را آسان‌تر مي‌کند. همچنين تسلط به شماره آيات براي حافظان علاقمند به مطالعات قرآني بسيار مفيد و كمك‌كننده است. به همين ترتيب، حفظ ترجمه آیات مي‌تواند به یافتن ارتباطات معنایی و در نتیجه سهولت حفظ و سپس مرور آیات کمک کند.

در اينجا و به تناسب بحث، به دو روش عمومي و پركاربرد براي حفظ شماره آيات اشاره مي‌كنيم:

1ـ تكرار شماره آيه در پايان آن در هر بار تكرار آيه، به صورت لفظي يا مرور در ذهن. در این روش فرض بر این است که شماره آیه نیز جزئی از آیه است و لذا در هر بار مرور، شماره آیه نیز تکرار و به تدريج در همانند متن آيه در ذهن تثبيت مي‌شود.

2ـ حفظ شماره‌هاي رُند (مثل 5، 10، 15 و ....) و تشخيص مابقي شماره‌ها با كمك گرفتن از آنها.