آموزش حفظ قرآن درس چهارم: مراحل حفظ يك مقطع

مقطع يا واحد حفظ مقداري از متن قرآن است كه حافظ در هر نوبت به محفوظات قبلي خود اضافه مي‌كند. پیشنهاد مي‌شود علاقمندان، حفظ مقاطع جدید را بر اساس معیار «نیم‌صفحه» یا «صفحه» انجام دهند؛ زیرا انجام این کار به فرد در جهت حاكم كردن هر چه بيشتر نظم در كار خود كمك مي‌كند و حافظه نيز بهتر مي‌تواند با حفظ يك مقدار ثابت (يعني نيم يا يك صفحه) در هر نوبت خود را سازگار نمايد. [1]

* نكته مهم: توصيه عموم اساتيد حفظ و حافظان موفّق به علاقمندان حفظ قرآن اين است كه در ابتداي كار و حد‌اقل در سه ماه اول، مقطع حفظ خود را از «نيم‌صفحه» بيشتر نكنند. توجه به اين نكته فرد را از آفاتي كه دامنگير بسياري از مشتاقان حفظ مي‌شود ـ‌ از جمله از دست دادن شوق و حرارت اوليه براي حفظ قرآن، خستگيهاي روحي و جسمي، احساس دلزدگي نسبت به حفظ و حتي تلاوت قرآن و ... ـ باز مي‌دارد و علاوه بر تقويت و افزايش اشتياق و انگیزه دروني، آمادگي و كاركرد حافظه را نيز افزايش مي‌دهد. پس از اين مدت، شخص مي‌تواند مقطع حفظ را به يك صفحه افزايش دهد و تا پايان كار نيز به اين روال پايبند باشد. حفظ كردن بيش از يك صفحه به عنوان حفظ جديد در هر نوبت، به هيچ وجه توصيه نمي‌شود.[2]

اما براي حفظ يك مقطع (مثلاً يك صفحه) بايد چه كارهايي انجام داد؟ در ادامه با برشمردن چند مرحله، به اين پرسش پاسخ مي‌دهيم:

* مرحله اول: اطمينان از صحت روخواني و تسلط بر روانخواني آيات: پيش از آغاز حفظ مقطعي خاص از قرآن، لازم است ابتدا روخواني صحيح آن را فراگيريم و پس از تسلط بر روانخواني، به حفظ آن اقدام نماييم. اهميت اين مرحله از آنجاست كه اشتباه در روخواني آيات موجب حفظ كردن نادرست آنها مي‌شود و سپس تكرار چندباره‌ اين اشتباه، آن را در ذهن تثبيت مي‌كند. آنگاه حافظ پس از پي بردن به اشتباه خود كار دشواري براي تصحيح آن خواهد داشت و با مشقت فراوان مواجه خواهد شد. از اين رو لازم است فرد در ابتدا از صحت روخواني آيات اطمينان يابد و پس از خواندن چندباره آنها و تسلط بر روانخواني آيات به حفظ آنها بپردازد. براي اطمينان از صحت روخواني مي‌توانيم يك يا چند بار تلاوت ترتيل مقطع مورد نظر را گوش كنيم، يا نزد كسي كه به صحت روخواني او اعتماد داريم آن مقطع را تلاوت كنيم.

* مرحله دوم: تقطيع و تقسيم‌بندي آيات (با دقت در ارتباطات معنایی و لفظی آیات): پيش از پرداختن به حفظ مقطع مورد نظر (مثلاً صفحه اول جزء 30) لازم است با دقت و تمركز بر كل آيات صفحه، آن را به قطعات كوچک‌‌تري تقسيم كنيم. البته نبايد در اين كار افراط كنيم و بايد توجه داشته باشيم كه هر قدر تعداد اين قطعات كمتر باشد، حفظ مقطع آسان‌تر خواهد بود. تقسيم كردن هر مقطع به دو يا سه قسمت تقسيم‌بندي مناسبي است. بديهي است كه انجام اين تقسيم‌بندي وابسته به تسلط نسبي بر معاني و ترجمه‌ آن مقطع است و تا زماني كه حافظ از موضوعات و مسائل مورد بحث در آيات آگاه نباشد نمي‌تواند كار تقطيع را انجام دهد. اهميت توجه به ترجمه و معناي آيات در حفظ قرآن، از جمله در اين مرحله خود را نشان مي‌دهد و هر قدر اين توجه عميق‌تر و دقيق‌تر باشد، كيفيت و سهولت كار حفظ را افزايش مي‌دهد. به تجربه نيز ثابت شده كه اگر حفظ قرآن با دقت و تأمل هرچه بیشتر بر ترجمه و مفاهیم و حتی الامکان مطالعه تفسير آيات همراه باشد، علاوه بر سهولت كار حفظ، ماندگاري بيشتر محفوظات را هم به دنبال خواهد داشت. براي مثال صفحه اول سوره نبأ را در نظر بگيريد. با دقت در مفهوم آيات آن مي‌توانيم آن را به سه قسمت تقسيم كنيم؛ آيات 1 تا 5 (درباره قيامت)، آيات 6 تا 16 (درباره نشانه‌ها و نعمت‌هاي خدا) و آيات 17 تا 30 (با موضوع برپايي قيامت و اوصاف جهنم).

توجه و نگاه دقيق به الفاظ آيات (دقت در ارتباطات لفظي) نیز در برخي موارد مي‌تواند راهگشا باشد و حافظ قرآن را در حفظ و بازيابي و مرور عبارات ياري دهد. براي مثال، توجه به كلمات ابتدايي آيات يك صفحه، عبارتهاي پاياني آيات، كلمات جديدي كه قبلاً حفظ نكرده‌ايد و براي شما تازگي دارد، كلمات و عبارات تكراري، آيات معروف و ... نمونه‌هايي از دقت در ارتباطات لفظي است.

* مرحله سوم: آغاز حفظ آيات: در اين مرحله اصل كار حفظ آغاز مي‌شود و فرد آیات هر قسمت را جداگانه و با کیفیت زير حفظ می‌کند:

اگر آیات مورد نظر آیات کوتاه (نیم‌سطر یا کمتر) باشد، زحمت ما کمتر است و کافی است آیات را تک‌تک حفظ کنیم و سپس آنها را دنبال هم قرار دهیم. برای این منظور باید ـ مثلاً ـ آیه اول سوره نبأ (عَمَّ یَتَساءَلونَ) را پس از یک یا چندبار از رو خواندن، از حفظ تکرار کنیم و پس از اطمینان از حفظ آن به سراغ آیه بعدی (عَنِ النَّبَأ العَظیمِ) برویم. آیه دوم را نیز به همین ترتیب (چندبار روخوانی و تکرار از حفظ) به ذهن بسپاریم و به سراغ آیه بعد برویم و این کار را تا حفظ تمامی آیات قسمت مورد نظر (تا آيه 5) ادامه دهیم. بهتر است در این مرحله پس از حفظ هر آیه، یک بار آن را با آیات قبلی از حفظ بخوانیم و سپس به سراغ آیه بعد برویم. پس از پایان یافتن حفظ آیات هر قسمت، حداقل یک بار کل آن آیات را از حفظ می‌خوانیم و بعد به سراغ آیات قسمت بعد می‌رویم.

اما در صورتی که آیات مورد نظر براي حفظ آیات متوسط و بلند باشد چه باید کرد؟ در اینجا نیز روش کلی همان است که درباره آیات کوتاه گفتیم؛ با این تفاوت که حافظ بايد آيات و عبارات متوسط و طولاني را با استفاده از علائم و نشانه‌های وقف ـ كه معمولاً در قرآنها وجود دارد ـ و نیز با دقت در جمله‌بندی آیات به جملات و عبارتهاي كوتاه تبديل كند و سپس آنها را به همان روشی که در مورد آیات کوتاه گفتیم حفظ نمايد و بعد یک یا چند بار کل آیه و در نهایت کل مقطع را از حفظ بخواند. آ

* مرحله چهارم: اتصال قطعات به يكديگر: پس از حفظ كردن قطعات به ترتيب فوق، در این مرحله آنها را به يكديگر متصل كرده و كل صفحه را چند بار از حفظ تكرار مي‌كنيم. مقدار اين تكرار تا زماني است كه فرد مطمئن شود می‌تواند کل مقطع را به صورت روان و بدون غلط از حفظ بخواند. بنابراین مقدار آن ممکن است برای هر فردی نسبت به دیگری متفاوت باشد.

با گذراندن مراحل فوق، شما مي‌توانيد در زماني كه حداكثر نيم ساعت به طول مي‌انجامد،‌ كل قطعه مورد نظر را با کیفیتی مطلوب حفظ كنيد. [3] اما بايد توجه داشته باشيد كه ماندگاري اين حفظ مشروط به عملي كردن مرحله پنجم، يعني مرور و تکرار محفوظات است كه در درس بعدي به تفصيل درباره آن سخن خواهيم گفت.

* مرحله پنجم: مرور محفوظات در کوتاه‌مدت، میان‌مدت و بلندمدت. توضیح این مرحله در درس بعدي (مرور و تکرار محفوظات) خواهد آمد.